Ngũ bội tử

Tên khác

Bầu bí, măc piêt, bơ pát (Thái).

Tên khoa học

Galla sinensis.

Ngũ bội từ (galla sinensis) là những túi đặc biệt do nhộng của con sâu ngũ bội tử Schlechtendalia sinensis Bell gây ra trên những cuống lá và cành của cây muối hay cây diêm phu mộc-Rhus semialaia Murray (Rhus sinensis Mill.) thuộc họ Đào lộn hột Anacardiaceae.

 Mô tả cây muối hay diêm phu mộc

Cây muối là một cây nhỏ cao từ 2 đến 8m. Lá mọc so le, kép dìa lẻ, gồm 7 đến 14 lá chét. Cuống lá chung có dìa như cánh, trên có những lông ngắn màu vàng nâu nhạt. Lá chét không cuống, hình trứng, mép có răng cưa to, thò, dài 5-14cm, rộng 2t5-9cm. Cụm hoa hình chùy mọc ở đầu cành, dài 20-30cm. Hoa nhỏ, màu trắng sữa. Quả hạch màu vàng cam đỏ, một hạt. Mùa hoa các tháng 8-9, mùa quả tháng 10.

Khi cành non và cuống lá cây này bị một giống sâu đục thì sẽ xuất hiện những chỗ sùi lên hình dạng khác nhau dài từ 3 đến 6cm, khi thì giống quả trứng nhò, khi thì lại có nhiều nhánh. Trên mặt có lông mịn, ngắn màu xám nhạt, có chỗ màu đỏ nâu. Khi bẻ ta thấy thành dày 1-2mm, cứng bóng như sừng. Trong có những lông nhỏ trắng như sợi len và mảnh con sâu. Những chỗ sùi này được gọi là bầu bí (tiếng kinh), mãc piêt (tiếng thổ Cao bằng).

Ở nước ta, ngũ bội từ chỉ mới có nhiều ở các tỉnh Cao Bằng, Lạng Sơn (Nước Hai, Nguyôn Bình, Sóc Giang), Hà Giang (Quảng Bạ). Lào Cai có một ít có thể một số vùng Tây Bắc gần biên giới Trung Việt cũng có.

Tại nhiều nước khác như Nhật Bản, Trung Quốc (Quảng Đông, Quảng Tây, Vân Nam, Phúc Kiến v.v...) cũng có.

Thành phần hóa học

Ngũ bội tử của ta, có thành phần hóa học giống ngũ bôi từ Trung Quốc. Độ ẩm 13,47%, chất tan vào nước gồm có tanin 43,20%, không tanin 13,20%, chất khồng tan 30,13%. Trong khi đó ngũ bội tử Trung Quốc có độ ẩm 13,27%, chất tan trong nước gồm tanin 42,5%, không tanin 10%, chất không tan 34,23%.

Nếu trừ độ ẩm đi rồi, tỷ lệ tanin của ngũ bội tử Việt Nam là 50%, loại tốt lên tới 60-70%, có khi tới 80%.

Tanin ngũ bội tử còn gọi là axit galotanic. Thành phần hóa học chủ yếu là penta m. digaloylglucoza Trong đó một phân tử glucoza được kết hợp với 5 phân tử axit đigalic, có khi một phân tanin gồm một phân tử glucoza kết hợp với axit elagic hay axit galic.

Phân tử các tanin đó thường biểu thị chung là qAA, Thủy phân axit sẽ cho axit galic.

 Ngoài tanin ra, trong ngũ bội tử còn có axit galic tự do, 2-4% chất béo, nhựa và tinh bột. Khi chất tanin của ngũ bội tử tác dụng lên feric cloma sẽ cho màu lam đen, nếu dùng thuốc thử Braemer (dung dich natri tun estet và natri axetat 1g trong 10ml  nước) sẽ có màu vàng nâu hay màu vàng.

Công dụng

Theo tài liệu cổ ngũ bội tử vị chua, tính bình, vào 3 kinh phế, thận và đại trường. Có tác dụng lìễm phế, giáng hỏa chỉ huyết, liễm hãn, sáp trường. Dùng chữa phế hư sinh ho, lỵ lâu ngày lòi dom, nhiều mồ hôi, mụn nhọt.

Ngũ bội tử được dùng làm thuốc thu liễm trong bệnh đi ỉa lỏng, lỵ xuất huyết, hoàng đản, giải độc.

Còn là nguyên liệu chế tanin dùng thuộc da loại màu sáng, chế mực viết, nhuộm màu đen v.v...

Liều dùng: Ngày uống 0,5 đến lg, dưới dạng thuốc sắc hay thuốc bột. Dung dịch 5-10% dùng súc miệng để điều trị các vết loét trong miệng.

• Cây lá dong (Cây dong) (03/09/2015)
• Tang diệp (Lá dâu tằm) (03/09/2015)
• Tang bạch bì (Vỏ rễ cây dâu tằm) (03/09/2015)
• Tang chi (Cành cây dâu tằm) (03/09/2015)
• Tang thầm (quả cây dâu tằm) (03/09/2015)
• Tang ký sinh (Tầm gửi cây dâu tằm) (03/09/2015)
• Những cây thuốc, vị thuốc có tác dụng thay thế mật gấu (03/09/2015)
• Thục địa hoàng (Sinh địa khô nấu chín) (03/09/2015)
• Sinh địa tươi (Tiên địa hoàng) (03/09/2015)
• Sinh địa khô (Can địa hoàng) (03/09/2015)